Στην κορυφή ενός λόφου στην νοτιοανατολική Τουρκία βρίσκεται ένας τόπος που αμφισβητεί ό,τι γνωρίζαμε για τις απαρχές του πολιτισμού. Το Γκόμπεκλι Τεπέ, ένας κυκλικός ναός ηλικίας περίπου 11.000 ετών, δεν είναι απλώς ένα ακόμη αρχαιολογικό εύρημα. Είναι μια πρόκληση προς την ίδια την έννοια της «γραμμικής εξέλιξης» του ανθρώπου.
Ένα μνημείο πριν από την αγροτική επανάσταση
Μέχρι πρόσφατα, οι ιστορικοί πίστευαν ότι οι πρώτοι μνημειακοί ναοί χτίστηκαν μόνο μετά την ανάπτυξη της γεωργίας και των πρώτων πόλεων. Όμως το Γκόμπεκλι Τεπέ χρονολογείται τουλάχιστον 6.000 χρόνια πριν από το Στόουνχεντζ και τις Πυραμίδες της Γκίζας. Κι όμως, εκεί στέκουν πελώριοι λίθινοι κίονες σε σχήμα Τ, με ανάγλυφα ζώων και συμβόλων που απαιτούσαν εξαιρετική τεχνική.
Το ερώτημα είναι προφανές: πώς κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες, χωρίς μόνιμους οικισμούς, μπόρεσαν να χτίσουν κάτι τόσο μεγαλειώδες; Μήπως η θρησκευτική ή κοσμολογική ανάγκη προηγήθηκε της γεωργίας και όχι το αντίστροφο;
Γλυπτά με κοσμικές αναφορές
Οι κίονες του Γκόμπεκλι Τεπέ δεν είναι απλώς διακοσμητικοί. Στις επιφάνειές τους υπάρχουν ανάγλυφες παραστάσεις αλεπούδων, σκορπιών, πτηνών, ακόμη και αφηρημένων συμβόλων. Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν ότι πρόκειται για αστρονομικές απεικονίσεις: ένα είδος «ουράνιου χάρτη» χαραγμένου στην πέτρα. Υπάρχει μάλιστα η θεωρία ότι οι παραστάσεις μπορεί να σχετίζονται με την πτώση κομήτη γύρω στο 10.900 π.Χ., ένα γεγονός που άλλαξε το κλίμα της Γης.
Αν ισχύει κάτι τέτοιο, τότε το Γκόμπεκλι Τεπέ δεν ήταν απλώς τόπος λατρείας, αλλά και παρατηρητήριο του ουρανού, όπου οι πρώτοι ιερείς-αστρονόμοι κατέγραψαν τις κοσμικές αναταράξεις.
Ένα μνημείο θαμμένο επίτηδες
Ακόμη πιο παράξενο είναι ότι ολόκληρο το συγκρότημα φαίνεται να θάφτηκε σκόπιμα γύρω στο 8.000 π.Χ. Η πράξη αυτή δημιούργησε ένα «χρονοκάψουλα» που διατήρησε τις δομές σχεδόν ανέπαφες. Γιατί να θάψει κάποιος έναν ιερό χώρο; Προστασία; Τελετουργικό κλείσιμο; Ή μήπως κάτι που δεν έπρεπε να μείνει ανοιχτό;
Μυστήριο που ενώνει μύθους
Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί ερευνητές συνδέουν το Γκόμπεκλι Τεπέ με μύθους περί «χαμένων πολιτισμών». Για κάποιους, θυμίζει την περιγραφή της Εδέμ, για άλλους την αρχή των μυθολογιών περί θεών που δίδαξαν στους ανθρώπους τη γνώση. Σε κάθε περίπτωση, η ύπαρξή του αποδεικνύει πως η ανθρώπινη ιστορία είναι πολύ πιο περίπλοκη απ’ ό,τι διδασκόμασταν στα σχολικά βιβλία.
Ένας καθρέφτης του μέλλοντος
Το Γκόμπεκλι Τεπέ δεν μας δίνει μόνο απαντήσεις για το παρελθόν. Θέτει ερωτήματα για το μέλλον. Αν πολιτισμοί χωρίς γεωργία μπόρεσαν να δημιουργήσουν τέτοιες κατασκευές, τότε ίσως υποτιμούμε την ικανότητα της συλλογικής μνήμης και της μυθολογίας να χτίζουν πραγματικότητα.
Η σιωπή των λίθων του μας θυμίζει ότι δεν γνωρίζουμε τα πάντα. Και πως σε κάθε εποχή, η γραμμή ανάμεσα στην ιστορία και στο μυστήριο είναι πολύ πιο λεπτή απ’ όσο θέλουμε να παραδεχτούμε.
